Halk arasında bitkilerden faydalanmanın en eski ve yaygın şekli bitkilerin çay haline getirilerek içilmesidir. “Çay” ismi bugün dünyanın pek çok yerinde belki de sudan sonra en fazla tüketilen Camellia sinensis bitkisiyle hazırlanan içecek için kullanılmaktaysa da, özellikle Çin ve Hindistan dışındaki ülkelerde çok daha eskiden farklı bitkiler çay olarak hazırlanmıştır.
Teknolojik gelişmelerle çayların hazırlanması başlı başına bir endüstri haline gelmiştir. Evde hazırlanan çaylar genellikle tıbbi değer taşırken, endüstriyel çayların hepsi tıbbi amaçla imal edilmez. Daha çok lezzet ve maliyet dikkate alınarak üretilen bu çayların farmakope (ilaç ve ilaç hammaddelerinin standartlarını veren, resmi otoriteler tarafından hazırlanmış kitaplar) standartlarına uyması gerekmez. Almanya’da gıda kapsamında üretilen ve satılan nane, papatya, rezene çaylarındaki uçucu yağ miktarı farmakopelerde belirtilen en düşük miktarın çok altındadır. Ülkemizde piyasaya sürülen kuşburnu mamulleri üzerinde yapılan analizlerde de C vitamini miktarının çok düşük olduu tespit edilmiştir.
Gıda, gıda desteği ve fonksiyonel gıda kapsamındaki endüstriyel çayların imalatına ve ithalatına Tarım ve Köy işleri Bakanlığı izin verir. Bu çayların üzerinde “Şu rahatsızlıa karşı kullanılır” gibi ifadelere yer verilemez. Piyasada “ ot çayı” (herbaltea, kräutertee) ve “ meyve çayı” (fruittea, früchttee) olarak satılır. Ahududu, anason, ayıüzümü, böğürtlen, çilek, elma, frenk üzümü, ıhlamur, kuşburnu nane, rezene, papatya, sapanca çayı, yaban mersini en çok tüketilen çaylardandır.
Bitkisel çayların bazı potansiyel faydaları şunlardır:
- Sindirime yardımcı olur
- İltihabı azaltır
- Kaygıyı yatıştırır
- Menstrüel krampları hafifletir
- Bağışıklığı güçlendirir
- Dolaşımın iyileştirir
- Tıkanıklığın temizlenmesi
- Sinirleri yatıştırır
- Stresten kurtarır
- Kan şekerini düzenler
Ihlamur Çayı (T. cordata Miller ve T. platyphyllos Scop)
Taşıdıı müsilaj nedeni ile solunum yolları yumuşatıcısı gıcık kesici ve ateşli soğuk algınlığı rahatsızlıkların da terleticidir. Sakinleştirici, spazm sökücü, ve idrar arttırıcı etkilere sahiptir. Öksürüklerde yumuşatıcı rahatlatıcı ve terletici etkilere sahiptir.
Nane Çayı (Mentha piperita L.)
Nane çayı, mide ve baırsak gazlarında, bulantıve kalp çarpıntısında içilir. Sindirim sistemi rahatsızlıklarında, karın ağrısı, ishal, safra kesesi taşı, baş arısı, migren, sinüzit, diş arısı, halsizlik, bronşit, öksürük gibi rahatsızlıklarda da tedavi edici özelliği olan nane, nefes darlığında da şöyle kullanılabilir: Bir tülbentin üzerine bal konur, üzerine taze veya kuru nane yaprakları serpilir ve yatmadan önce göğüs üzerine bağlanır, sabaha kadar bırakılır.
Papatya Çayı (Anthemis nobilis L.)
Bakterilere karşı olan etkisiyle iltihapları giderir. Papatya Boğaz ağrısı, solunum yolu, mide ve bağırsak iltihabı hastalıklarına, haricen deri ve mukoza iltihaplı hastalıklara etkilidir. Bebeklerde ve küçük çocuklarda gaz söktürücü olarak kullanılır.
Melissa Çayı – oğulotu (Melissa officinalis)
Balgama ve sedef hastalıklarına çok faydalıdır. Dima tutuklarına fayda, kalbe kuvvet ve ferahlık verir. Çarpıntı ve sıkıntıyıu zaklaştırıp zihni açar. Akrep sokmalarında yakı yapılırsa faydalıdır. Diş arılarını dindirir. Yaprakları tuzla pişirilerek yaralara yakı olarak konursa çok faydalı olur. Melissa çay gibi içirilirse sinir krizlerini önler sinirleri yatıştırır. Melissa Bağırsak yaralarına, boğaz ağrılarına, nefes darlığına çok faydalıdır. Bir miktar melissayı banyo suyuna koyarak küvette oturulursa kadınların ay halini söktürür. Hemoroid memelerine faydalıdır.
Kekik Çayı (Thymus sp.)
Bakterilere karşı etkili olduğu bilimsel yayınlarda belirtilmektedir. Balgam söktürücü, kuru ve balgamlı öksürüklerde iyi bir rahatlatıcıdır. Solunum yolu rahatsızlıklarında soğuk algınlığı şikayetlerinde çay olarak kullanıldıı gibi, ağız ve boğaz mukozası rahatsızlıklarında çalkalayarak ve gargara olarak kullanılır. İştah açıcı hazım kolaylaştırıcı etkilere sahiptir.
Ada Çayı (Salvia fruticosa)
Kızılderililerin kutsal bitkisi sayılan adaçayı, antibiyotik ilaç görevi gören, diş eti rahatsızlıklarında ve boğaz ağrılarında çok yararlıdır. Adaçayı sinir bozukluğu, baş dönmesi, titremeye iyi gelir ve menopoz döneminde karşılaşılan terlemeyi durdurur. Ayrıca dolaşım sistemi hastalıklarında, tansiyon düşüklüğünde, sindirim sistemi bozukluklarında, psikolojik rahatsızlıklarda, halsizlikte, sinir hastalıklarında da kullanılır. Özellikle boğaz ve ağız içi iltihaplarında günde birkaç defa adaçayıyla hazırlanıp soğutulmuş çayla gargara yapılır. Bakterilere, virüslere, mantar hastalıklarına karşı etki gösterir. Ağız boğaz mukozasında iltihabı gidermede etkilidir. Soğuk algınlığı, solunum yolu enfeksiyonlarına karşı yararlıdır. Ada çayı salgı düzenleyicidir. Hazım sisteminin daha iyi çalışmasını sağlar.
Rezene Çayı (Foeniculum vulgare Miller.) , (Arapsaçı, İrziyan, Meyana, Raziyane)
Mide-baırsak hareketini arttırır. Uçucu yaı düz kaslar üzerinde spazm giderici olarak kullanılır. Broş mukozası üzerinde salgı arttırmada ve iltihap gidermede etkindir. Çocuklarda iştah açıcıdır. Sindirimi kolaylaştırır. Çocuklar için bal ile karıştırılarak balgam söktürücü ve gaz giderici olarak kullanılır. Meyvelerinden elde edilen su ile göz banyosu ve gargara yaparak kullanılabilir.
Karabaş otu çayı (Lavandula stoechas / French lavander / Lavande)
Arı kesici, yatıştırıcı, balgam söktürücü, dahilen idrar yollarında, haricen basit yaralarda mikrop öldürücü etkisi bildirilmektedir. Bilhassa sinirsel baş arısı, uykusuzluk ve yüksek tansiyon gibi şikayetlerde daha etkilidir.
Beyin hastalıklarında sara da hafıza ve dikkat eksikliinde kalbe kuvvet ve ferahlık vermede, mide baırsak sancılarında, iç organ sancılarında faydalıdır. Kanser tedavisinde etkili bir yardımcıtedavi unsurudur.
Biberiye Çayı (Rosmarinus officinalis L.)
Biberiye sindirim sistemi rahatsızlıkları, kramplı mide, bağırsak ve safra kesesi rahatsızlıkları, kas ve eklem romatizması, sinirsel rahatsızlıklar, alçak kan basıncı, kronik güçsüzlük, romatizma ve gut hastalıklarına faydalıdır.
Isırgan otu Çayı (Urtica)
İdrar artıcı, damar büzücü, organizmanın yıkım ürünlerine temizleyici metabolizmayı uyarıcı ve kuvvet verici, idrar yolları iltihabında ödem çözmede faydalıdır. Isırgan bağışıklık sistemini güçlendirici bitkilerden biridir.
